وجوه تمایز بخش سواد رسانه ای از سواد اطلاعاتی و قابلیت های ضروری

(گذر از مفاهیم سواد اینترنتی و سواد کتابخانه ای)

دکتر محمد مهدی فتوره چی

                تا امروز حدود 34 نوع سواد در حوزه های مختلف علمی بر شمرده شده است؛ از جمله سواد اقتصادی، سواد سیاسی، سواد اجتماعی، سواد کامپیوتری، سواد اینترنتی، سواد کاری و.....و در نهایت سواد رسانه ای و سواد اطلاعاتی که بسیاری از مردم حتی کارشناسان ارتباطات و آی تی نیز گاها این دو مفهوم را به جای یکدیگر بکار برده و تمایزی بین آنها قائل نمی شوند. لذا در این یادداشت سعی خواهد شد ضمن ارائه تعریفی از سواد، مفهوم سواد رسانه ای و سواد اطلاعاتی را تشریح کرده و وجوه تمایز بخش آنها را از نظر بگذرانیم تا شاید به فهم بهتری از این دو مفهوم انجامیده و از بکارگیری نابجای آنها اجتناب گردد.

                 تعریف سواد: به طور خیلی خلاصه، سواد را می توان توانائی خواندن و نوشتن تعریف کرد ولذا هر کس که در سطحی، قادر به خواندن و نوشتن متنی حداقل به یک زبان رایج و ترجیحا مادری باشد می توان او را در سطحی از با سوادی ارزیابی و قرار داد. در مفهوم جدید سواد در عصر اطلاعات نیز نیازمند ارائه تعریف گسترده‌تری از این مفهوم در دو ُبعد رسانه ای و اطلاعاتی هستیم که بسیار فراتر از  توانایی خواندن و نوشتن بوده و مبتنی بر قابلیت ها و مهارت های دیگری است. در ادامه و قبل از یادآوری الزامات هریک از این دو نوع سواد رایج در جامعه شبکه ای، ابتدا نظری خواهیم افکند به تعریف سواد اطلاعاتی تا بهتر بتوان شاخص های آن را بر شمرد.

        سواد اطلاعاتی مفهوی است که بیشتر در فرهنگ و متون کتابداری مورد استفاده قرار می گیرد و می توان این مفهوم را اینگونه تعریف کرد که سواد اطلاعاتی، علاوه بر توانایی خواندن و نوشتن، آگاهی از قابلیت های محاسباتی و توانایی تشخیص و بیان روشن مسائل، به کمک فن آوری رایانه ای است که البته این آگاهی، شامل برنامه ریزی رایانه ای نمی شود.  سواد اطلاع رسانی نیز به نظامی گفته می شود برای سازماندهی، ذخیره سازی، بازیابی و اشاعه اطلاعات طراحی شده که این امور را در سازمان ها و موسسات حرفه ای، معمولا کارشناسان داده پرداز و داده کاو و یا کارشناسان دانش شناسی و کتابداران بر عهده می گیرند. در واقع، سواد اطلاعاتی قابلیتی است که فرد را در دسترسی مفید و موثر به اطلاعات، ارزیابی انتقادی آن و استفاده دقیق و خلاق از اطلاعات بدست آمده به منظور رفع نیازهای اطلاعاتی خویش توانمند می سازد. به بیان دیگر می توان گفت که سواد اطلاعاتی توانایی بازیابی و تفکر در باره اطلاعات و قدرت استفاده از اطلاعات به عنوان یکی از ضروریات کار، زندگی و برقراری ارتباط بین انسان ها ست(ویستا، نقل به مضمون). سالهاست که کتابداران تلاش می‌کنند با استفاده از انواع ابزارها و فناوری‌ها به طور مؤثر مفید، برنامه‌های آموزش استفاده از کتابخانه و منابع آن را مطابق با دانش موضوعی و حوزه تخصصی مراجعان عملی سازند و لذا در ابتدا به جای سواد اطلاعاتی  مفهوم سواد ریانه ای متدوال شد. از اواسط دهه ۱۹۸۰ کتابداران دانشگاهی با استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات، برنامه‌های آموزش استفاده‌کنندگان را با عنوان «سواد اطلاعاتی» به جای «سواد کتابخانه‌ای» ارائه کردند( ویکی پدیا).

در ادامه، برخی از مهم ترین مهارت های سواد اطلاعاتی و توانایی های مرتبط با این مفهوم را  که در تعریف فوق هم به آنها اشاره ای شد یادآوری می گردد:

مهارت های سواد اطلاعاتی

درگزارش مهارت های سواد اطلاعاتی(هنری ولین,1994)این مهارت ها به عنوان توانایی هایی یاد شده که در  شکل گیری و رشد سواد اطلاعاتی تاثیردارند. براساس این نظریه، باسوادان اطلاعاتی دردستیابی به اطلاعات موردنیاز باید  به این مهارت های ششگانه توجه کنند:

1)چه چیز را واقعا می خواهم دریابم؟تعریف(یعنی تجزیه وتحلیل سوال یامساله)؛

2)کجامی توانم اطلاعات مورد نیازم رادریابم؟جایابی(یعنی جستجوی منابع اطلاعاتی)؛

3)چه اطلاعاتی را واقعا برای استفاده نیاز دارم؟گزینش(یعنی گزینش منابع اطلاعاتی)؛

4)چگونه می توانم ازاین اطلاعات بیشترین استفاده را ببرم؟سازماندهی(یعنی سازماندهی اطلاعات)؛

5)چگونه می توانم این اطلاعات را ارئه دهم؟نحوه ارائه(یعنی، استفاده ازاطلاعات)؛

6)چه چیزی از این اطلاعات آموختم؟ارزشیابی(یعنی,ارزشیابی منابع واطلاعات گردآوری شده)

کتابدار یا داده کاو یا کارشناس دانش شناسی با اجرای برنامه آموزش انفرادی یا جمعی می تواند این موارد را به پژوهشگر آموزش دهد. درمرحله اول، چگونگی تجزیه و تحلیل سوال یا موضوع تحقیق، محدودکردن آن به زمان، مکان ویاگروهی خاص به گونه ای که قابل جستجو باشد، آموزش داده می شود. اهمیت این مرحله، در درک موضوع وفهم کامل سوال طرح شده توسط پژوهشگرنهفته است. دراین ارتباط، کتابداران با دانش میان رشته ای که دارند می توانند ارتباط بین منابع اطلاعاتی مختلف وموضوع هارا شناسایی کنند و همین مهارت ها را به پژوهشگرنیز انتقال دهند( اقلیمی، مریم).

وجوه سواد اطلاعاتی

حال نظری می اندازیم به وجوه اصلی سواد اطلاعا تی؛ به اعتقاد بوندی (2004)، شش وجه یا شاخص هسته ای، زیر بنای سواد اطلاعاتی را تشکیل می دهد که عبارتند از:

1. درک و به رسمیت شناختن نیاز به اطلاعات از سوی فرد و توانایی تعیین محتوای نیاز اطلاعاتی؛
   2) درک نیاز به اطلاعات به صورت بسیار موثر؛
   3) توانایی ارزیابی انتقادی اطلاعات یافت شده و نیز ارزیابی روش جستجوی به کار گرفته شده برای دسترسی به اطلاعات؛
   4) مدیریت اطلاعات گردآوری شده؛
   5) توانایی ارائه مفاهیمی جدید با استفاده و درک اطلاعات یافت شده؛
   6) توانایی استفاده از اطلاعات به صورت کامل و با درک تمامی جوانب آن به صورت کامل( احمدیان را، حمیده، 1386).

در ادامه مروری خواهیم داشت به سواد رسانه ای و پس از استخراج مفاهیم و شاخص های آن، وجوه سواد رسانه ای، و مهارت ها و توانایی های آن را بر خواهیم شمرد تا بهتر بتوان این دو مفهوم را از یکدیگر متمایز کرد.

سواد رسانه‌ای

علاوه بر توانایی ملحوظ در سواد سنتی، که همان توان خواندن و نوشتن بود، توانایی تحلیل و ارزشیابی پیام‌ها و قدرت تولید و انتقال اطلاعات به دیگران در قالب‌های مختلف و با ابزار گوناگون را در انسان پدید می‌آورد. این‌گونه از سواد؛ با توانمند کردن انسان بر درک نحوه کار رسانه‌ها و نحوۀ معنی‌سازی آنها، ماهیت و اهداف تولید پیام رسانه‌ها و تأثیرات و تکنیک‌های رسانه‌های گوناگون، او را از مصرف‌کنندگی صرف خارج کرده و در برابر اثرات رسانه‌ها مقاوم می‌سازد. سواد رسانه‌ای در کنار آموختن خواندن ظاهر پیام‌های رسانه‌ای از رسانه‌های مختلف، می‌کوشد خواندن سطرهای نانوشتۀ رسانه‌های نوشتاری، تماشای پلان‌های به نمایش درنیامده و یا شنیدن صداهای پخش‌نشده از رسانه‌های الکترونیک را به مخاطبان بیاموزد.(صبری، حمید، 1381) از آنجا که سواد رسانه ای  از دو دهه پیش با گسترش استفاده از اینترنت در کشور رایج شد در ابتدا به جای این مفهوم در مباحث علمی و آموزشی از عبارت سواد اینترنتی به طور گسترده ای بهره گیری می شد. در ادامه با در نظر گرفتن مفاهیم و شاخص های سواد رسانه ای وجوه آن را بر می شمریم  تا به درک هر چه بیشتر خوانندگان از تمایزات این دو مفهوم بیانجامد.

وجوه سواد رسانه‌ای

سواد رسانه‌ای یک موضوع چند وجهی است که قدرت درک مخاطبان از نحوه کارکرد رسانه‌ها و شیوه‌های معنی سازی در آنها را مورد توجه قرارمی‌دهد و می‌کوشد این واکاوای را برای مخاطبان به یک عادت و وظیفه تبدیل کند. سواد رسانه‌ای را می‌توان بستر منطقی دسترسی، تجزیه و تحلیل و تولید ارتباط در شکل‌های گوناگون رسانه‌ای و در همین حال تامین شرایط مصرف محتوای رسانه‌ای از منظر انتقادی دانست

سه وجه سواد رسانه‌ای عبارتند از: الف: ارتقای آگاهی نسبت به رژیم مصرف رسانه‌ای و یا به عبارت بهتر تعیین میزان و نحوه مصرف غذای رسانه‌ای از منابع رسانه‌ای گوناگون که در یک کلام، همان محتوای رسانه‌هاست؛ ب: آموزش مهارت‌های مطالعه است یا تماشای انتقادی؛ ج: و تجزیه و تحلیل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی رسانه‌هاست که در نگاه اول قابل مشاهده نیست(شکرخواه، یونس، 1388)

در واقع، سواد رسانه ای بر خلاف تصور عوام، مقابله با رسانه ها نبوده و بلکه مدیریت محتوا و توانایی شناسایی سودمند ترین پیام ها و مناسب ترین آنهاست. بدین منظورکاربر و استفاده کننده از رسانه باید فعالانه در میان خیل ابزارهای رسانه ای و شبکه ها دست به گزینش رسانه مطلوب و انتخاب بهترین پیام بزند و لذا لازم است قبل از مراجعه به رسانه ای از ماهیت و کارکرد آن رسانه آگاهی گافی داشته باشد که این مهم میسر نخواهد شد جز از طریق خود آموزی، فراگیری مهارت های لازم، اقزایش توانایی های سواد رسانه ای و تشریک مساعی با کارشناسان و صاحب نظران امر. از این رو در ادامه، برخی از مهم ترین مهارت های سواد رسانه ای و توانایی های مرتبط با سواد رسانه ای  که در تعریف فوق هم به آنها اشاره ای شد یادآوری می گردد:

مهارت های سواد رسانه ای

1.   مهارت دسترسی و استفاده از اطلاعات و محتوا( اهمیت خودآگاهی و توان افزایی)؛
2.   مهارت تحلیل(توانایی حل مشکل) و ارزیابی آن؛
3.   مهارت ارزیابی انتقادی( یا تفکر انتقادی)؛
4.   مهارت تولید خلاق و ارتباط با پیام های رسانه ای

اگر چه برخی از مهارت های بر شمرده شده با توانایی های سواد رسانه ای هم پوشانی دارد، با این حال می توان توانایی های لازم برای تحقق آن را به طور جداگانه در راستای آن مهارت ها به شرح ذیل از یکدیگر متمایز کرد. در واقع اگر بخواهیم فراتر از مهارت های یاد شده به قابلیت های دیگر با سوادان رسانه ای اشاره کنیم می توان برخی از توانایی‌هایی را که می‌توان در سایۀ تحصیل سواد رسانه‌ای کسب کرد اینگونه بر شمرد:

    توانایی‌های مرتبط با سواد رسانه‌ای

1. توانایی استفاده از تکنولوژی روز از جمله کامپیوتر، برای پردازش و تولید اطلاعات؛
2. توانایی نتیجه‌گیری در مورد روابط علّی و معلولی، میان گزارش‌های رسانه‌ها و واکنش عمومی؛
3. توانایی تشخیص تأثیر تحریف، کلیشه‌سازی، تبلیغات و خشنونت در رسانه‌های دیداری؛
4. توانایی تشخیص تفسیر و بوجود آوردن تصویرهای بصری؛
5. توانایی مصرف انتقادی و نه منفعلانه از رسانه‌ها؛
6. توانایی اتخاذ رژیم مصرف رسانه‌‌ای؛( کسی که از سواد رسانه‌ای برخوردار است می‌تواند به درستی تصمیم بگیرد؛ که چه مقدار و چگونه از غذاهای رسانه‌ای استفاده کرده و در معرض چه بخش‌هائی از رسانه قرار بگیرد)؛
7.  توانایی تجزیه و تحلیل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی رسانه‌ها)کانسیداین و شکرخواه)

با ملاحظه تعاریف ارائه شده برای هر یک از سوادهای رسانه ای و اطلاعاتی می توان اینگونه نتیجه گیری کرد که مفهوم سواد رسانه ای که پیش تر از آن به عنوان سواد اینترنتی هم یاد می شده است ناظر  و مبتنی بر مهارت های دسترسی و استفاده خود آگاهانه و هوشمندانه  از اطلاعات و محتوا، تحلیل و ارزیابی مسئله، ارزیابی منتقدانه و مهارت تولید خلاقانه و ارتباط گیری با پیام های رسانه ای بوده و دو عامل توانایی گزینش و استفاده از تکنولوژی مناسب، و توانایی تشخیص و تفسیر و انتقاد از جمله مهم ترین عوامل نشانگر سطوح سواد رسانه ای است؛ در حالی که در مفهوم سواد اطلاعاتی که در آغاز با تعبیر سواد کتابخانه ای بیشتر در میان کتابداران و پژوهشیاران کتابخانه ها رایج شد توانایی و مهارت تجزیه وتحلیل سوال، جستجو و گزینش منابع اطلاعاتی، سازماندهی، استفاده و ارزشیابی آنها از مهم ترین شاخص های تعیین سطحی از سواد اطلاعاتی قلمداد می شود و لذا در این مفهوم، پایگاه های داده ها و اطلاعات خاصی چون اسناد و مدارک ، منابع مکتوب و دیجیتال و شیوه دسترسی و گزینش داده های مورد نیاز توسط کاربر دارای اهیمت خاصی پیدا کرده، اما در مفهوم سواد رسانه ای علاوه بر موارد فوق، کاربران باید فراتر از آن به عنوان کنشگری فعال، مهارت و توانایی های دیگری همچون ماهیت و کارکرد رسانه، انگیزه سنجی صاحبان رسانه، تحلیل روابط علی و معلولی پیام و گزارش های دریافتی و توانایی تشخیص و تمییز تحریف ها، کلیشه سازی ها، تفکیک و تحلیل تبلیغات و نقد هر یک را بخوبی کسب کند و همواره  با درک شناخت نیاز خود از خود سوال کند که از میان انبوه رسانه ها و شبکه های خبری و اطلاعاتی و نیز انبوه محتواهای تولید شده، کدامیک را برگزیند تا  بیشترین منفعت و سودآوری را در راستا ی پاسخگویی به نیازش برای وی رقم زند.

منابع:

http://vista.ir/article/213854

http://hamshahrionline.ir/details/83516

http://forsatedidan.blogfa.com/post-3.aspx

http://akbarghandi.blogfa.com/

https://fa.wikipedia.org/wiki